Meksikalı çizer ve yazar Rius’u 8 Ağustos 2017 günü kaybettik.
83 yaşında dünya değiştiren Rius, Türkiye’de ve dünyada en çok ‘Yeni Başlayanlar İçin Marx’ kitabıyla tanınıyordu.
Marx’ı basitleştirerek görselleştiren, böylece Marksçı düşüncenin daha geniş okur kesimlerince anlaşılmasını sağlayan Rius’un Türkçe’deki diğer kitapları arasında, ‘Çizgilerle Lenin’, ‘Çizgilerle Ekonomi’, ‘Çizgilerle Kapitalizmin Korkunç Tarihi’, ‘Ateistin El Kitabı’ ve ‘Çizgilerle Felsefe’ de bulunuyor.
‘Yeni Başlayanlar İçin Marx’ kitabı dışındakiler, Türkçe’ye Yordam Kitap tarafından kazandırılmış durumda. Yordam’ın Rius’un başka kitaplarını da çevirip yayınlayacağı anlaşılıyor. Türkçe’de daha az bilinen bir kitabı olan ‘Yeni Başlayanlar İçin ABCHE’ Daktylos Yayınevi'nden çıktı.
Rius’un Türkiyeli okurlarla buluşması, aslında, çok eskiye gidiyor. ‘Yeni Başlayanlar İçin Marx’ ilk olarak 1977’de Can Yücel çevirisiyle yayınlanıyor. Bu tarih düşünüldüğünde, bu, geç kalmış bir ilgi. Rius’un çizgi kitapları aradan geçen yıllarda yüze ulaştı. Yine de, geç de olsa, Türkiyeli yayınevlerinin Rius’u Türkçeye kazandırması övgüye değer… Rius, bir derya… Kitaplarının önemli bir bölümünün İspanyolca asılları internette pdf olarak bulunabiliyor.
Şimdi biraz Rius’un yaşam öyküsünü ve belli başlı yapıtlarını sunalım, ondan sonra en son yayınlanandan başlayarak Türkçedeki kitaplarının tanıtım yazılarına yer verelim…
Bir çizerin yaşamı
1934 Meksika doğumlu Rius, 1955’ten bu yana çiziyordu. Çizgi kitapları arasında birçok çizgili yaşam öyküsü (Marx, Lenin, Troçki Mao, (mazoşistler için) Hitler, vd.) bulunuyor.
Rius’un yapıtlarında her zaman toplumsal eleştiri öne çıkıyor. Eleştiri oklarını yalnızca kapitalizme ve kurumsallaşmış dinlere yöneltmiyor; yeme kültürü gibi çeşitli toplumsal olguları da hedef alıyor.
Çizgi kitaplarının konuları, Rius’un düşünsel çeşitliliği ve gelişkinliği için iyi bir fikir veriyor: Sosyalizm, tüketim toplumu, din, cinsellik, müzik, futbol, ekonomi, felsefe, tarih, etyemezlik (vejetaryenlik), çevre sorunları vd.
Rius, uzun mizah yaşamına, 60’larda, şaşırtıcı olmayan bir biçimde, önce Meksika’daki iktidarı ve toplumsal kurumları eleştiren çizgileriyle başlıyor. Genç yaşında, 1960’ta yayınlanan Küba kitabıyla uluslararası tanınırlığa erişiyor, 1972’de yayınladığı Marx kitabıyla (‘Yeni Başlayanlar için Marx’) ününün doruğuna ulaşıyor; sonraki çalışmalarla o doruktan inmek bilmiyor. Asıl adı ‘Eduardo Humberto del Río García’ olan Rius, dünyada siyasal mizahın ve çizgili taşlamanın yaşayan en büyük ustalarından biri olarak değerlendiriliyordu.
Rius’un eylemci yönüne gelirsek, her zaman Latin Amerika’daki devrimci hareketlerin yanında yer aldığını ve emperyalist ve neo-liberal politikaların karşısında durduğunu görüyoruz. İsrail’in Filistin işgaline karşı çıkıyor. Bu konuda bir çizgi kitap yayınlıyor; bu nedenle, İsrail lobisinin hedefi oluyor. 1972’deki yayınladığı bir kitapta (‘La Panza es Primero’) etyemezliği öğütlüyor. Küba ile ilgili görüşleri ise, 1990’larda değişiyor. 1994’te yayınladığı ‘Yazık Sana Küba’ olarak Türkçeleştirebileceğimiz ‘Lástima de Cuba’ kitabında Castro kardeşleri bürokrasi, baskı, rüşvet vb. gerekçelerle eleştiriyor.
“İsa (Bugün Yaşasa) Katolik Olur muydu?”
Rius, çocukluğundan bu yana dini bir eğitimden geçmesine karşın, dinden kopuyor ve dinsel kurumların keskin bir eleştirmenine dönüşüyor. Katoliklerle ilgili mizahı, onun resmen aforoz edilmesine yol açıyor.
Katolikliğe savaş açmasının temel nedenlerinden biri, Kilise’nin Yeni Dünya’daki yerli soykırımındaki ve diğer katliamlardaki rolü… Bu durumu konu alan ‘500 años fregados pero cristianos’ (1992) [‘500 Yıl Süründük Ama Hıristiyandık’ ya da ‘500 Yıl Sürünmek Ama Hıristiyan Olmak’ -ubg] adlı kitabını, ‘keşfin’ ve ‘fethin’ 500. yılını kutlamak üzere hazırlıklar yapan Meksika hükümetine tepki olarak yayınlıyor. Yerli halkların hâlâ yaşamakta olduğu insan hakları ihlallerine yer vermeyi de unutmuyor.
Kitaplarının birinin adı, bir sorudan oluşuyor: “İsa (Bugün Yaşasa) Katolik Olur muydu?” Öte yandan, Rius, İsa’ya bir devrimci olarak hayranlık duyuyor. Katoliklik eleştirisini sonraki yapıtlarında tek tek belli başlı dünya dinlerine yöneltiyor; bu nedenle, büyük tepki topluyor.
Çizgilerle Kapitalizmin Korkunç Tarihi
‘Çizgilerle Kapitalizmin Korkunç Tarihi’nin yayınevince hazırlanmış tanıtım yazısı şöyle:
“Kapitalizm insanlığın başbelası, her gün yaşadığımız felaket. Bizi aç, yoksul, işsiz bırakan; kendimize, çevremizdekilere, işimize, yaşamaya yabancılaştıran düzenin adı. Ama her düzen gibi onun da bir tarihi var. Kapitalizmin tarihini bilmek en çok da onun tarihin bir vaktinde başlamış bir siyasi iktisadi biçim olduğunu, dolayısıyla tarihin bir başka vaktinde de sona ereceğini bilmek için önemli. Meksikalı yazar ve çizer Rius, Kapitalizmin Korkunç Tarihi kitabında bu tarihi 15. yüzyılın feodal çağındaki köklerinden alarak yeni sömürgeciliğe dek taşıyor. Bu tarihte neler yok ki? Deli Dumrul misali tuttukları köprü başlarında sermaye biriktiren ve geleceğin saygın işadamları olacak eşkıyalar; dinin emek sömürüsünün baş araçlarından biri olması; kıta aşırı sömürge keşifleri; önce köleleştirilen sonra soyu tüketilen halklar; ücretli köle haline getirilen yığınlar; polis, ordu, okul ve tüm ideolojik aygıtlarıyla sömürünün ömrünü daim kılmak isteyen iktidarlar, gazeteler, televizyonlar, video filmler ve emperyalist kapitalizmin ana motoru savaşlar…
Hepsi titiz bir tarih ve kuram araştırmasıyla derlenmiş bilgiler eğlenceli ve yaratıcı çizgilerle kâğıda dökülmüş.”
Ateistin El Kitabı
‘Ateistin El Kitabı’nın yayınevince hazırlanmış tanıtım yazısı şöyle:
“Meksikalı Marksist çizer Rius (Eduardo Humberto del Río García) Çizgilerle Ateistin El Kitabı’nda dinlerin, özelde de Hıristiyanlığın tarihini anlatıyor. Bütün dinlerin egemen sınıflar tarafından nasıl kullanıldığını, insanları bazı şeylere inandırmanın sömürü düzeninin “bekasını” nasıl sağladığını örneklerle ve tarihsel referanslarla gösteriyor. Bir çocuk naifliğinde çizgi ve metinlerle, ama teorinin bilge damarlarından beslenmiş olarak hazırlanmış kitap tarihsel ve teolojik belgelere rağmen gözden kaçırılmaya çalışılan, bu yüzden de pek bilinmeyen “Gerilla İsa” figürüne özel bir vurgu yapıyor. “Aziz Kilise”nin Romalılara karşı isyan etmiş bir halk önderinden nasıl olup da bir “kurulu düzene teslimiyet” ikonu yarattığını gösteriyor. Marksizm ve ateizm arasındaki ilişkiler sıkça tartışılan başlıklardan biri. Rius’un kitabı ateizmi Marksizmin ayrılmaz parçası olarak görmeyi tercih ediyor.”
Çizgilerle Felsefe
‘Çizgilerle Felsefe’nin yayınevince hazırlanmış tanıtım yazısı şöyle:
“Ünlü Meksikalı çizer Rius, Çizgilerle Felsefe’de felsefenin, Antik Çağ’dan günümüze uzanan öyküsünü eğlenceli, yalın bir dille ve çizgilerle aktarıyor. Kitabın giriş bölümünde “bu kitap uzmanlar için değil, felsefeye yeni başlayanlar için hazırlanmıştır” uyarısını yapıyor ve felsefe tarihini bir çırpıda okunabilecek bir kurguyla sunuyor. MÖ 5. yüzyılda Miletoslu Thales’le başlayan felsefi düşüncenin, 21. yüzyılın post-yapısalcı filozoflarına gelene kadar hangi tarihsel dönemeçlerden geçtiğini ortaya koyuyor. Bu tarih aralığındaki tüm felsefi sistemler, temel öğretiler ve temsilcileri Rius’un çizgilerinde ve üslubunda âdeta eğlenceli bir felsefe dersine dönüşüyor. Rius, felsefeyi herkesin anlayabileceği bir kurgu ve dil ile ortaya koyarak, felsefenin kimi zaman soğuk ve anlaşılmaz gelen imajını da tersine çeviriyor.”
Çizgilerle Ekonomi
‘Çizgilerle Ekonomi’nin yayınevince hazırlanmış tanıtım yazısı şöyle:
“Meksikalı Marksist çizer Rius, yüzü aşkın kitabında onlarca konuyu çizgilerin diliyle anlattı. Çizgilerle Ekonomi, aslında çizerin iki kitabını içeriyor: İnsanlık tarihinde iktisadın rolünü anlatan “Yeni Başlayanlar İçin Ekonomi” ile en yaygın iktisat terimlerinin yazılı çizili tanımlarını içeren “Ekonomi Terimleri Sözlüğü”. Böylece kapsamı genişleyen kitapta ekonomiye ilişkin birçok soru yanıtlanıyor.
İnsan ne üretir, nasıl üretir? İnsan ne tüketir, nasıl tüketir? Ve tüm bunları nasıl elde eder? Zenginlik ve yoksulluk neden vardır? İnsanlık hangi üretim tarzlarından geçmiştir?
İçinde bulunduğumuz kapitalist toplumda ihtiyaçlar nasıl karşılanır ve üretilir? Sermayenin yoğunlaşması, mali açık, kreditör, aktif... nedir? IMF ve “Chicago Boys” kimlerden oluşmaktadır, Stahanov kimdir?
Bunların ve bunlar gibi onlarca sorunun cevabı Rius’un sıcak çizgileri ve mizahıyla bu çalışmada.”
Yeni Başlayanlar İçin ABCHE
‘Yeni Başlayanlar İçin ABCHE’nin yayınevince hazırlanmış tanıtım yazısı şöyle:
“Meksikalı yazar-çizer Rius'un (Eduardo del Rio Garcia) "Bir Devrimcinin Sade, Sıradan Yaşam Öyküsü" notu ile sunduğu kitabı… Che Guevara'nın aristokrat ve bağımsızlık savaşında yer almış asker kökenli ailelerden gelen Arjantinli bir çiftin çocuğu olarak doğumundan, Bolivya'da La Higuera kasabasında yaralı halde kontr-gerilla tarafından infazına kadarki çarpıcı destansı öyküsü… Jean Paul Sartre'a "Bence bu adam sadece bir entelektüel değildi, aynı zamanda çağımızın en bütünlüklü adamıydı" dedirten sıradışı bir yaşam…”
Çizgilerle Lenin
‘Çizgilerle Lenin’in yayınevince hazırlanmış tanıtım yazısı şöyle:
“İnsanlık tarihinin en önemli önderlerinden biri...
Kökleri nerelere dayanıyor, filizleri nerelere ulaştı?
Tanınmış Meksikalı çizer Rius’un çizgilerle çarpıcı ve eğlenceli kıldığı bu kitap, Vladimir İlyiç Ulyanov’u çok farklı yönleriyle anlatıyor. En başta da hayatı ve düşüncesinin yarattığı etkinin neden bu kadar kalıcı olduğunu gösteren bir niteliğini: cesaret dolu gücünü.
Daha Lenin doğmadan önce ailesinin mücadele ettiği talihsizlikleri ve bu etmenlerin, dünyanın ilk sosyalist devletini kuran böyle bir önderin yetişmesindeki etkisini okumak oldukça aydınlatıcı bir deneyim.”
Yeni Başlayanlar İçin Marx
‘Yeni Başlayanlar İçin Marx’ın yayınevince hazırlanmış tanıtım yazısı şöyle:
“Meksikalı yazar - çizer Rius (Eduardo del Rio Garcia) Marx’ı anlatıyor. Rius’un, eğlenceli dili ve karikatürleri, “yeni başlayanları” felsefe ile, üretim ilişkileri ile, artı-değer ile, sosyalizm ile tanıştırıyor. İşe Antik Yunan felsefesinden başlayan Rius, konuyu 20. yüzyılın meselelerine getiriveriyor. Dilinin kemiği de yok bu yazarın; değme feylesofların, yedi cihana hüküm süren kralların, en dokunulmaz “kutsal”ların yıldızları sönüyor Rius’un satırlarında...”
Sonuç
Rius’un yolundan yürüyen Meksikalı çizerleri görmek, üstelik onların az sayıda olmadığını görmek sevindirici…
Türkiye’de günlük mizahın büyük bir bölümü, birkaç gün sonra okunmayacak ve anımsanmayacak günlük ayrıntılara dayanıyor. Bu, haftalık bir mizah dergisini doldurmak için mantıklı bir yöntem olsa da, daha kalıcı yapıtların önünü kesiyor. Türkiye, mizah konusunda, tüm zorluklara karşın önde gelen ülkelerden…
Dünyanın çok az ülkesinde bu kadar çok mizah dergisi çıkıyor. Fakat bu süreli yayın birikiminin daha kalıcı, daha evrensel bir yöne kayması gerekiyor. Bu nedenle, Rius’un kitaplarını çevirip yayınlamanın yanı sıra, daha kalıcı, daha evrensel telif çizgi kitapların basılmasını da desteklemek gerekiyor…
Rius tarzı için –ondan esinlenerek değil ama benzer bir çıkış noktasından- Türkiye’de üretilmiş ilk örneklerden biri olarak 1978’de Müjdat Gezen’in metinleri ve Savaş Dinçel’in çizgileriyle oluşturulmuş olan ‘Çizgilerle Nazım Hikmet’ kitabını anabiliriz (Gezen ve Dinçel, 1978). Bu tür çizgili yaşam öykülerine Türkiye’de daha fazla ihtiyaç var… Ayrıca, toplumsal bilimlerin çeşitli alanlarına ve onların alt dallarına ilişkin çizgi kitaplar da düşünülebilir… Akademisyenlerin çizerlerle işbirliği içinde çalışması gerekiyor…
Kaynakça
Gezen, Müjdat ve Dinçel, Savaş (1978). ‘Çizgilerle Nazım Hikmet’. İstanbul: Nâzım Hikmet Kültür ve Sanat Vakfı.
Rius (2017). Çizgilerle Kapitalizmin Korkunç Tarihi [La trukulenta Historia del Kapitalismo] (İsp.çev. Barış Yıldırım-Nilay Akkurt). İstanbul: Yordam Kitap.
Rius (2017). Ateistin El Kitabı [Manual del Perfecto Ateo] (çev. Barış Yıldırım). İstanbul: Yordam Kitap.
Rius (2016). Yeni Başlayanlar İçin ABCHE [ABChé] (İsp.çev. Fırat Koç). İstanbul: Daktylos Yayınevi.
Rius (2016). Çizgilerle Felsefe [Filosofia Para Principiantes] (İsp.çev. Çiçek Öztek). İstanbul: Yordam Kitap.
Rius (2016). Çizgilerle Ekonomi [Economia al alcance de todos] (çev. Barış Yıldırım). İstanbul: Yordam Kitap.
Rius (2014). Çizgilerle Lenin [Lenin Para Principiantes] (çev. Çiçek Öztek). İstanbul: Yordam Kitap.
Rius (2008). Yeni Başlayanlar İçin Marx [Marx Para Principiantes] (İsp.çev. Fırat Koç). İstanbul: Daktylos Yayınevi.